Wat gebeurt er met de Amerikaanse ambassade?

Tekst: Marcel Teunissen.

In mei 2005 maakte de regering van de Verenigde Staten kenbaar hun ambassade aan het Korte Voorhout in Den Haag rond 2010 te willen verplaatsen naar een locatie met nieuwbouw in de periferie van de stad. Dit werd noodzakelijk geacht omdat de veiligheid op deze binnenstedelijke plek niet langer kon worden gegarandeerd. Zowel de Rijksoverheid als het Haagse College van Burgemeesters en Wethouders besloten medewerking te verlenen, mede om een einde te maken aan de ongewenste inrichting van de openbare ruimte van het Voorhout. Er volgden debatten en onder andere de Vrienden van het Lange Voorhout zagen het gebouw graag vervangen door een historiserend ontwerp. In opdracht van de MAB verrichtte SCALA architecten zelfs een haalbaarheidsstudie die aan die wens beantwoordde.

Leidt bescherming tot bevriezing?

Discussie was noodzakelijk omdat het gebouw niet was opgenomen in de Top 100 van waardevolle gebouwen uit de wederopbouwjaren van minister Plasterk. Hoewel de lijst uit 2008 eerder het begin dan een afgerond geheel vormde, viel de Amerikaanse ambassade buiten de boot omdat zij vanwege de oplevering in 1959 ’te jong’ zou zijn. Het College koos voor behoud en herbestemming met in beginsel openbare functies. Vanwege het architectuurhistorische en culturele belang van het gebouw werd niet gekozen voor een ad hoc-oplossing. In de aanloop naar wettelijke bescherming werden diverse ideeën geventileerd, zoals ‘hotel voor expats’ en ‘stoelenmuseum.’ Nadat het gebouw op de Rijksmonumentenlijst was geplaatst, werd het onheilspellend stil rond het inblazen van een nieuw leven voor dit icoon van de wederopbouw.

Stadtreparatur of stedelijke vernieuwing?

Gezien het gesloten gevelbeeld en de Rijksbescherming lijkt de ontwerpopgave voor welke herbestemming dan ook niet eenvoudig. Hoe dan ook zal het imago worden opgepoetst, want er zijn weinig gebouwen in de stad waarvan de belevingswaarde in de loop der tijd zo sterk is veranderd. Tegenstanders van behoud kwalificeerden het gebouw in 2008 dan ook als een matig voorbeeld van wederopbouwarchitectuur dat niet zou passen in de historische omgeving. Maar welke historische omgeving? Min of meer speelde dezelfde discussie als rond 1950: kiest den Haag voor Stadtreparatur (destijds volgens de plannen van Rijksbouwmeester Friedhoff) of bouwt de stad verder aan de blokkendoos-structuur van Dudok.

De ambassade is het enige gebouw in het gebied dat nog hetzelfde gevelbeeld vertoont als tien jaar geleden

In 1952 stemde de Raad in met het wederopbouwplan voor het Korte Voorhout van Dudok. Ruim 55 jaar later startte de vernieuwing van de bebouwing in deze omgeving, waarbij een historiserende reconstructie niet meer dan een optie was met een handvol medestanders. Getracht wordt de rooilijnen van de blokkendoos-structuur van Dudok te corrigeren en de kwaliteit van de architectuur op te vijzelen. De verbrokkelde noordwestelijke wand van het Korte Voorhout met de Franse ambassade en het voormalige kantoorgebouw Equity and Law wordt vervangen door de nieuwbouw voor de Hoge Raad, naar een ontwerp van Kaan Architecten. In 2008 werd de renovatie en uitbreiding van het Ministerie van Financiën van J. Vegter, F. Sevenhuijsen en M. Bolten afgerond, volgens een plan van MVSA. Het Ministerie werd bouwfysisch gezond gemaakt, het kreeg kleur en bovendien kunnen voetgangers het superblok nu doorkruisen. De ambassade is het enige gebouw in het gebied dat nog hetzelfde gevelbeeld vertoont als tien jaar geleden.

De ambassade als toonbeeld van een moderne natie

Ter inspiratie voor de huidige opgave van herbestemming lijkt het zinvol het oorspronkelijke ontwerp van de Amerikaans-Hongaarse architect Marcel Breuer (1902-1981) te analyseren en te concluderen hoe het gebouw uiteindelijk verwerd tot een soort bunker. De terroristische aanslagen van 11 september 2001 in New York en politieke verschuivingen hebben inbreuk gedaan op het karakter van het in 1959 opgeleverde gebouw. De zware veiligheidsmaatregelen die vooral sinds de aanslagen zijn getroffen, ontregelen en ontsieren dit deel van de binnenstad.

De ontwerpopdracht was destijds het resultaat van een grondruil met de bevrijders, waardoor een locatie op Zorgvliet weer in handen van de gemeente kwam. Het leidde tot het eerste gebouw in Den Haag van een architect met internationale reputatie. Het eerste ontwerp van het alleen in de VS bekende bureau van Ralph Rapson en John van der Meulen – een modernistisch, transparant gebouw – werd afgekeurd door de Foreign Building Office (FBO). Nadat een nieuwe Amerikaanse regering was geïnstalleerd, werd in 1953 de koers duidelijk: de gebouwen in het buitenland moesten de moderniteit van de Verenigde Staten via de meest moderne architectuur weerspiegelen. Gekozen werd voor progressieve architecten met wereldfaam als SOM en de emigranten Walter Gropius, Eero Saarinen en Marcel Breuer. De vooruitstrevendheid in het buitenlands bouwprogramma was opvallend, de Amerikanen ontwierpen hun eigen overheidsgebouwen meestal in neoclassicistische stijlen.

Een noodgedwongen aangepast ontwerp

Het feit dat Marcel Breuer Den Haag kreeg toegewezen was min of meer toeval. Zijn bureau bleek als enige van de genoemden beschikbaar te zijn om op korte termijn een ontwerp te maken. De Haagse Welstandscommissie sprak zich eind 1955 unaniem positief uit over het eerste plan en noemde het een traîte d’union tussen het historische Korte Voorhout en de in moderne stijl te reconstrueren omgeving. De pers was echter nogal verdeeld en het Haagse publiek was ronduit tegen. Onder publieke druk paste Breuer zijn ontwerp aan, maar weigerde met historiserende motieven aansluiting te vinden bij het historische gevelbeeld. Hij zocht inbedding in de omgeving op zijn eigen manier. Brede raamstroken vond hij niet passen en een modernistische vliesgevel behoorde evenmin tot de opties. Hij gaf aan openingen te willen maken in de gevel. Dit resulteerde in zorgvuldig gedetailleerde ramen, die verspringen in het grafisch patroon van de gevelvlakken.

Tot en met de binnenplaats is elke decimeter ontworpen

De hoofdopzet bestond uit twee rechthoekige bouwvolumes, die over drie verdiepingen worden verbonden door smalle, transparante verbindingsgangen. Het gebouw dat 104 kamers telde had twee ingangen met een open karakter. Eén was bestemd voor de medewerkers van de diplomatieke vleugel aan het Lange Voorhout. De entree aan het Korte Voorhout was ook voor het (Haagse) publiek bestemd, bijvoorbeeld om richting auditorium te gaan waar jarenlang propagandafilms over de Verenigde Staten werden vertoond.

Obsessie met de trapeziumvorm

De ambassade excelleert niet zozeer door bijzondere ruimtes, maar vooral door de subtiele vormgeving. Net als bij de Rotterdamse Bijenkorf blijkt uit het ontwerp de fascinatie van Breuer voor de trapeziumvorm. De buitengevels zijn gemaakt van Duitse Muschelkalksteen op een teruggelegde plint van Pools graniet.

Het interieur vertoont even zozeer het authentieke materiaalgebruik, zoals teakhout en de cristallino-tegels van de wanden in de hal. Tot de verbeelding spreken de vormen van de trapboom, de deurgrepen en de scheluw gelegde vloertegels van Noors leisteen. De trapeziumvorm komt hierin terug, maar ook op een hoger schaalniveau zoals in de betonnen draagconstructie van de open opgezette bibliotheek. Tot en met de binnenplaats is elke decimeter ontworpen, hoewel in de loop van de tijd het totaalbeeld van eenheid wat is aangetast. Zo vormt het huidige gebouw een compilatie van ongeschonden en aangetaste ruimtes, zoals het auditorium. Overigens blijken alle aantastingen cosmetisch en dus herstelbaar te zijn.

Hoewel Breuer terecht wordt geassocieerd met buismeubilair, heeft hij zich niet mogen bemoeien met het ontwerp van het meubilair binnen de ambassade. Deze taak was weggelegd voor het State Department, met de kanttekening dat de vormgeving van het meubilair het interieur wel moest ondersteunen.

La vita nuova

Conform de ambities van de FBO moest alles in het ontwerp moderniteit en de komst van een nieuwe tijd uitstralen. Tot op zekere hoogte betekende dat ook openheid van zaken geven aan het Haags publiek. Ondanks de commotie vooraf, werd het gebouw in het algemeen goed ontvangen door dit publiek. Althans, de eerste tien jaar.

Parallel met allerlei politieke ontwikkelingen – zoals de Vietnam-oorlog en het Watergateschandaal – kwam de klad in de waardering voor onze bevrijders en daarmee ook voor het gebouw. Gedurende de jaren ’70 viel het land van zijn voetstuk. De reputatie van de Amerikanen verslechterde in de volgende decennia. Met name na de aanslagen in New York verwerd het gebouw tot een soort ontoegankelijke vesting, die niet meer acceptabel is in het Haagse stadsbeeld.

het is opmerkelijk dat het juist nu zo stil is rond de ambassade

De nieuwe ambassade wordt gebouwd op een locatie aan de Waalsdorperlaan in de gemeente Wassenaar, op (privaatrechtelijk) Haags grondgebied. In juli 2006 bereikte de Amerikaanse overheid overeenstemming met de gemeente Den Haag over de aankoop van de grond. Inmiddels is duidelijk dat de Amerikaanse ambassade langer aan het Korte Voorhout gevestigd blijft dan destijds werd aangegeven.

Toch begint gezien de vorderingen van de nieuwbouw de tijd te dringen en het is opmerkelijk dat het juist nu zo stil is rond de ambassade. Door het gebouw weer terug te geven aan de stad kan het worden ontdaan van het huidige stigma en weer door iedereen worden geaccepteerd, wellicht nog meer dan in 1959. De bal ligt bij de gemeente, want zij krijgt na de verhuizing (mogelijk eind van dit jaar) het gebouw in eigendom. Het zou jammer zijn als dan alsnog een ad hoc beslissing wordt genomen.