Tekst: Judith Schotanus. Foto’s: Peter de Ruig.
Sommige gebouwen zijn maar zeer beperkt houdbaar. Wie herinnert zich nog de Zwarte Madonna aan de Turfmarkt in Den Haag? Nog geen 30 jaar oud geworden. Ook het Danstheater van Rem Koolhaas gaat binnenkort misschien al tegen de vlakte. Best zonde. De economische waarde van deze gebouwen is een heel andere dan de culturele waarde of de waarde in de herinnering van de bewoner of danser. Andere gebouwen hebben een historische waarde die niet ter discussie staat en worden gerestaureerd, hergebruikt en verbeterd. Theater Diligentia en de Koninklijke Schouwburg zijn bijvoorbeeld heel lang houdbaar, maar blijkbaar alleen door regelmatig flink te investeren in de gebouwen.
Binnenkort vindt er een debat plaats over dit onderwerp. ADHD XX: Ten minste houdbaar tot. Over de omloopsnelheid van gebouwen.
Het huidige theater Diligentia aan het statige Lange Voorhout was ooit een woonhuis. De eerste bebouwing dateert al uit 1586. Het betrof in eerste instantie een vrij klein huis aan de Hoge Nieuwstraat met een groot erf. Sinds die tijd is het huis regelmatig uitgebreid en verbouwd. Het erf werd een binnenplaats en tenslotte werd ook de binnenplaats overdekt en was de kavel volledig bebouwd.
In 1804 kocht de Koninklijke Maatschappij voor Natuurkunde (onder de zinspreuk Diligentiȃ) het huis. De bijeenkomsten van Diligentia vonden in eerste instantie bij de voorzitter thuis plaats, maar naarmate er meer leden kwamen, vergaderde men in de Nieuwe Doelen (nu Haags Historisch Museum). Door de hoge huur was het gunstiger een eigen onderkomen te kopen. Op de plek van het oorspronkelijke huis aan de Hoge Nieuwstraat bouwde de Maatschappij in 1805 twee zalen. Al snel werden er naast lezingen over natuurkunde ook concerten gegeven. In 1821 werd het genootschap ‘Concert in Diligentia’ opgericht. De concerten waren zo succesvol dat een verbouwing in 1823 noodzakelijk was. In 1853 werden de twee zalen samengevoegd. Zo ontstond de huidige karakteristieke ondiepe en brede grote zaal.
Na verloop van tijd en een aantal verbouwingen later was het gebouw een onoverzichtelijk ratjetoe geworden en voldeed niet meer aan de veranderde regelgeving en brandveiligheidseisen. Ook de manier waarop het theater gebruikt werd was veranderd. De grotere decors pasten er niet meer in en er kon bijna niets aan de oude houten balken boven het toneel gehangen worden. Rond 2000 was theater Diligentia, sinds 1967 Rijksmonument, weer aan een grondige restauratie en vernieuwing toe. Omdat het theater de kosten hiervoor niet kon opbrengen, ging het eigendom van het gebouw in 2002 over van de Koninklijke Maatschappij voor Natuurkunde naar de gemeente Den Haag, die de restauratie financierde.
HVE architecten ontwierp een nieuwe toneeltoren aan de Hoge Nieuwstraat en de stijlkamers in het voorhuis aan het Lange Voorhout werden weer in oude luister hersteld. Er kwamen prachtige plafonds met biezen van bladgoud achter de verlaagde plafonds vandaan. Uit onderzoek bleek dat het monument letterlijk vele malen van kleur was verschoten. Ook de zaal werd helemaal vernieuwd, maar de unieke brede opzet bleef behouden en door hergebruik van het hekwerk van het balkon – dat wel verplaatst werd – bleef het karakter ongewijzigd.
De meest ingrijpende architectonische wijziging die HVE architecten doorvoerde was de vernieuwing van de voormalige binnenplaats tussen voorhuis en zaal. Daar werden wanden toegevoegd die het nieuwe glazen dak dragen en een paar nieuwe trappen verbinden de verschillende delen van het gebouw op een logische manier. Zo werd de ruimtelijke structuur van voorhuis, hof (foyer) en zaal weer duidelijk zichtbaar. De gaten in de nieuwe wanden maken van de binnenhof een mooi sculpturaal element dat oud en nieuw verbindt, doordat de oude wanden erachter zo duidelijk zichtbaar worden. Zo zijn de verschillende lagen in de tijd leesbaar.
Eveneens in 1804 werd de Koninklijke Schouwburg als theater in gebruik genomen. In eerste instantie werd het gebouwd als stadspaleis voor prins Karel Christiaan van Nassau Weilburg en zijn echtgenote, naar ontwerp van Pieter de Swart. Voordat de bouw in Lodewijk XVI-stijl werd voltooid, overleed het echtpaar en stond het pand jarenlang leeg. Zes cultuurminnende Hagenaars huurden het gebouw en schoven er aan de achterkant een zaal en toneelhuis in. Al in 1863 was het theater in zo’n slechte staat dat een grondige renovatie noodzakelijk was. Uit die tijd stamt de huidige zaal. Ook vroeger werd er aan hergebruik gedaan: het parket uit de foyer op de eerste verdieping komt uit Paleis Lange Voorhout – het voormalig werkpaleis van onder andere Koningin Juliana.
Al snel waren er nieuwe problemen. In 1891 wilde de brandweer het theater sluiten. Vervolgens ontstond er een heftige discussie over nieuwbouw of hergebruik. De gemeente schreef een architectuurprijsvraag voor nieuwbouw uit. Het Weense architectenduo Fellner & Helmer, dat al talloze theaters in Duitsland had gebouwd, leverde een ontwerp in. Uit zuinigheidsoverwegingen besloot de gemeenteraad het gebouw toch te renoveren. De zaal werd behouden en in 1914 van een nieuw plafond met kroonluchter voorzien. Gemeentearchitect J.J. Gort maakte een stelstel van gangen en foyers waarin de bezoekers van verschillende klassen strikt van elkaar gescheiden werden.
er is nooit discussie geweest of de zaal behouden moest blijven
In 1997 moest de schouwburg opnieuw op last van de brandweer haar deuren sluiten. Het monument is weer op de schop gegaan. Charles Vandenhove ontwierp al in 1993 de glazen uitbouw voor de kassa en na de sluiting onder meer een nieuwe toneeltoren. Daarnaast is de logistiek in het gebouw sinds 1999 sterk verbeterd. De verschillende klassen hoeven inmiddels niet meer gescheiden te worden, integendeel. De nieuwe trappen verbinden de vele niveaus logischer met elkaar en bezoekers raken de weg niet meer kwijt. De zaal was ook aan vernieuwing toe, de balkonnetjes vielen bijna met publiek en al naar beneden. Naar de huidige eisen is de zaal veel te klein, maar door de barokke uitstraling en het unieke karakter – de acteurs hebben het gevoel dat zij midden tussen het publiek staan en in deze intimiteit is een typisch Haagse speelstijl ontwikkeld – is er nooit discussie geweest of de zaal behouden moest blijven.
Dat vernieuwingen in de techniek kunnen leiden tot een beperkte houdbaarheid van theaters, is in de kelder van de Koninklijke Schouwburg zichtbaar. Daar staat nog een monument uit 1929: het eerste en enige draaitoneel in Nederland. Met de draaischijf met een doorsnede van 15 meter kon men vrij snel van decor wisselen. Piepend en krakend, dat wel. Hoewel het al lang niet meer gebruikt wordt, staat onder het toneel nog steeds de enorme gietijzeren constructie die ooit door paarden in beweging werd gebracht. Door de status als monument mag het geheel niet verwijderd worden.
Voor beide monumenten geldt dat ingrijpende wijzigingen in de ruimtelijke structuur van het gebouw en vernieuwing van de (theater) technische installaties noodzakelijk waren om de houdbaarheid te verlengen. De gebouwen waren goed in staat deze wijzigingen in zich op te nemen. Misschien juist omdat de verschillende delen van de gebouwen, oud en nieuw, hun eigen karakter hebben behouden en naast elkaar hun eigen rol vervullen.
Dit proces van constant vernieuwen is nooit afgerond om de houdbaarheid te waarborgen. Tien jaar na de verbouwing door HVE architecten zijn er in Diligentia alweer wat kleine aanpassingen aan het gebouw gedaan. Het intensieve gebruik van de publieke ruimten laat ook haar sporen na in de veroudering van degelijke materialen als natuursteen. In de toekomst zal er ongetwijfeld weer gerestaureerd moeten worden, zowel in Diligentia als in de Koninklijke Schouwburg. De kans is klein dat er dan gesproken wordt over vervangende nieuwbouw, ook al zou dat goedkoper zijn. En nog altijd worden er daardoor in Diligentia regelmatig lezingen gegeven door de Koninklijke Maatschappij voor Natuurkunde en kunnen acteurs en actrices in de Koninklijke Schouwburg het publiek laten genieten van de Haagse speelstijl.
Recente reacties